“Yil o`qituvchisi” ko`rik-tanlovi haqida fikrlarim

Maktab o`qituvchilari o`rtasida o`tkaziladigan “Yilning eng yaxshi fan o`qituvchisi” k`orik tanlovi odatda “Yil o`qituvchisi” nomi ostida har yili hamma fanlar boyicha o`tkazilib borilar edi. 4 yildan buyon esa bu tanlov fanlarni ikki guruhga  bo`lgan xolda (aniq va ijtimoiy yo`nalishlar) navbatma navbat yil ora o`tkazilish yo`lga qo`yildi.

Bu qaror har bir fan golibligi qadrini yanada qimmatli qildi desa bo`ladi.

Men ushbu tanlovning shartlari xaqida fikrimni o`rtoqlashishni lozim topdim.

Ta`lim tizimida keng islohotlar ro`y berayotganini ko`rmoqdamiz. Uzluksiz ta`limning joriy etilishi ulkan islohot samarasi deyish mumkin. Ushbu ta`lim tizimida hal qiluvchi kuch, bu o`qituvchilardir.

Zamonaviy o`qituvchi, ideal o`qituvchining namunaviy sifatlari, ko`rinishi targ`ib qilinmoqda.

O`qituvchilarni bir biri bilan taqqoslash yoki ilg`or o`qituvchini taqdirlab, uning ish tajribasini boshqalarga namuna sifatida ko`rsatishni maqsad qilgan ushbu “Yilning eng yaxshi fan o`qituvchisi” ko`rik tanlovi nizomlari bilan tanishsangiz, baholash nizomlari hali bir namunali shaklga tushmaganlgiga guvoh bo`lasiz.

Men o`tgan o`quv yili (2014-2015 o`.y.) ushbu tanlovda qatnashib, uning nizomlari juda ko`p o`zgartirishlar kiritilishi zarurligiga ishonch xosil qildim. Tanlov ishtirokchilari bilan o`tkazilgan suhbatlarda ham bunga amin bo`ldim.

O`tkazilgan tanlov nizomlari quyidagicha edi:

Ishtirokchi o`z maktabining ixtiyoriy sinfida videotasmaga 15 minutlik namunaviy (!) dars o`tishi kerak.

Ushbu shart xaqida fikrlarim:

45 minutlik darsni harchand urinsangiz ham 15 minutga sig`dirish katta muammo.

Ushbu 15 minut ichida salomlashishdan tortib, darsda har bir beradigan yangiliklarizu uy vazifa berib, xayrlashishizga qadar sig`dirishingiz uchun sizga bitta professional video-operator, bir-ikki yordamchi maslahatchi-hamkasbingiz har bir minutini hisob kitob qilib borishi kerak bo`ladi.

Siz esa (oddiy o`qituvchisiz) kino aktyordek, har bir gapingizni kamera qarshiida o`ylab gapirib, kamerachining “stop, boshqatdan” so`zidan keyin hozir tushuntirgan mavzungizni yana boshqatdan ifodali gapirishga majbur bo`lasiz, bu urinishda asablaringiz shunchalar taranglashadiki, beixtiyor aktyor zotiga rahmingiz kelib ketadi.

Unutmang, siz kamera qarshisida ozingiz emassiz, 30 ta o`quvchi sizga ko`z tikib, xuddi sizdek zerikib o`tiribdi…

15 minutlik dars uchun 2-3 soatlab ovora bo`lib kadr tayyorlagach esa siz(lar)ni montaj ham kutib turibdi…

Bu masalaning texnik tomoni bo`lsa edi mo`liyaviy tarafini aytib o`tsam. Bizda, o`tgan yili mana shu 15 minutlik syomka uchun oddiy operatorlar 100-120 mingdan xizmat xaqi olishdi, bu esa oqituvchining cho`ntagiga anchagina yuk tushmoqda.

A.K.T (Axborot kommunikatsiya texnologiyalari). Kompyuterda dars ishlanma va slayd yaratish.

A.K.Tdan foydalanishar bir o`qituvchi bilishi talab qilinishi o`rinli. Zamonaviy o`qituvchi A.K.T.ni biluvchi o`z o`quvchilaridan ko`ra yaxshi bilishi uning yutug`i. lekin hali kompyuter texnikasidan foydalanishga uquvi yo`q o`rta va katta yo`shli o`qituvchilarimiz ham bor, bunga turli sabablar bo`lishi mumkin, balki moddiy imkoniyat, balki harchand urinsa ham o`rgana olmaganligi… lekin shu o`qituvchilar orasida o`z kasbining yuksak ustalari ham borki, ular butun umr kompyuterda dars ishanma yozmagan taqdirda ham o`sha mavzuni o`quvchilarga tushuntirish uslublari orqali yuzlab o`qituvchilarga o`rnak bo`la oladi…

Talim jarayoniga qo`shadigan hissasi haqida 7 minutlik prezentatsiya tayyorlab borish va uni hakamlarga so`zlab berish.

Bunda o`qituvchi hohlagan dasturda taqdimot tayyorlashi talab etiladi.

Ushbu shartda ham o`qituvchining AKT texnologiyasi yuksak darajada kuchliligi birinchi o`ringa chiqadi va biz yuqorida aytib o`tgan ba`zi tajribali o`qituvchilarga ancha qiyinchilik tug`diradi, ular oldida ikkita yo`l bor,  u ham bo`lsa bu taqdimotni boshqa birovlarga tayyorlatib, hakamlar oldiga olib borish  yoki umuman tanlovga qatnashmay qo`ya qolish…

Avvalgi uch shartdan yuqori ball olgan o`qituvchi nixoyat  o`qituvchi uchun notanish bo`lgan  sinfda dars o`tishga ruxsat beriladi va hakamlar tomonidan darsi tahlil qilinadi.

Ko`rib turibsizki, o`qituvchining pedagogik mahoratiga baho beruvchi eng asosiy element xisoblanuvchi dars o`tish uslubini namoyish qilish sharti taasufki, eng oxirgi shart sifatida qaralmoqda…

Bu shartga yetib kelolmagan tajribali, kasbiy faoliyati davomida minglab shogirdlarni yetishtirgan, fan olimpiadalarida shogirdlari sharafli o`rinlarni egallagan o`qituvchi kamera qarshisida artistlik qila olmadi, u butun umr dars ishlanmani qo`lda yozgan, bundan keyin ham qo`lda yozadi, unga kompyuterni oldida o`tirgizib o`rgatmoqchi bo`lsangiz ko`zi tinadi, xullas u avvalgi bosqichlardan o`ta olmadi, “darsga qo`yilmadi”…

Taqdimot tugul dars ishlanmani “Microsoft Word”da yozishga ham unamaydigan 20-25 yillik pedagogik tajribaga ega ustoz Oliy o`quv yurtini bitirib kelganiga 3 yil bo`lgan, kompyuterda ishlashni biluvchi, ammo o`z fanini puxt bilmaydigan tajribasiz o`qituvchidan faqatgina “YIlning eng yaxshi kompyuter bilimdoni” tanlovida ortda qolsa adolatli bo`ladi, “Yilning eng yaxshi fan o`qituvchisi”da emas”!

Pedagoglar ichidan eng bilimli, ilg`orlarining dars otish uslublarini, tajribalarini boshqalarga ommalashtirish maqsad ekan, ushbu tanlov Nizomiga bir qancha o`zgartirishlar kiritish kerak

Men quyida o`z  takliflarimni berib o`tmoqchiman:

Birinchidan, tanlovning dastlabki sharti sifatida pedagoglarga o`z fanlari yuzasidan testlar, yozma ishlar, insho vahakazolar berib sinov o`tkazish darkor.

E`tibor bergan bo`lsangiz, hozirgi Nizomda o`z fanidan o`qituvchining bilimini tekshiradigan hech qanday shart yo`q. o`z fanidan yaxshi bilimga ega bo`lmagan o`qituvchi qanday qilb eng yaxshi o`qituvchi bo`lishi mumkin, qiziq.

Ikkinchi shart sifatidayoq birinchi shartdan yuqori ball olib saralangan o`qituvchilar biror bir sinfda dars o`tish ga ruxsat berilishi lozim. Mana shu dars o`tish uslubi o`qituvchining qanday malakaga ega ekanligini ko`rsatib bera oladi.

Eng asosiy shart sifatida men shu shartlarni ko`rdim. Agar yana shartlar lozim bo`lsa, unda avvalgi bosqichlarda eng yuqori ball to`plagan g`oliblikka da`vogarlar o`rtasida dars ishlanmani yozish sharti qo`yisa maqsadga muvofiq. Albatta, dars ishlanma yozishni ham san`at darajasiga olib chiqqan mohir pedagoglar ham bor. Lekin bunda ushbu dars ishlanma yozishga qat`iy talab qoyaslik lozim, qo`lda yoki kompyuterda yozish borasida…

Tanlov shartlari qanchalar puxta o`ylab tuzilgan bo`lsa, unda qatnashshni istab, g`oliblikni da`vo qiluvchilar ham shunchalar qiziqish bilan qaraydi, aks xolda rahbariyatning buyrug`i tufayli nomiga qatnashib qo`yish bilan cheklanishadi…

Соғлом турмуш тарзи

Соғлом турмуш тарзи (СТТ) бу муайян одамнинг касалликлардан сақланиш ва саломатлигини мустаҳкамлаш йўлида кечирадиган турмуш тарзидир. СТТ ҳаёт фаолияти тамойили бўлиб, тўғри овқатланиш, жисмоний тайёргарлик, кайфият, зарарли одатлардан тийилиш ёрдамида саломатлигини яхшилашга йўналтирилади.

Фалсафий-ижтимоий йўналиш вакиллари (П. А. Виноградов, Б. С. Ерасов, О. А. Мильштейн, В. А. Пономарчук, В. И. Столяров ва бошқалар.) СТТни оламшумул ижтимоий аспект, жамият турмушининг таркибий қисми сифатида кўрадилар.

Психологик-педагогик йўналиш вакиллари (Г. П. Аксёнов, В. К. Бальсевич, М. Я. Виленский, Р. Дитлс, И. О. Мартынюк, Л. С. Кобелянская ва бошқалар) СТТни инсон руҳиятини англаш, мотивация нуқтаи назаридан тадқиқ қиладилар. Бошқа нуқтаи назар ҳам бор (масалан, тиббий-биологик) аммо улар орасида қатъий чегара йўқ ва барчаси бир масалага – индивид саломатлигини мустаҳкамлашга қаратилган.

СТТ инсоннинг ҳар тарафлама ривожланиши, узоқ умр кўриши, ижтимоий вазифаларини тўла  бажариши шартидир.

Инсон организмига нагрузка тушгани, жамият ҳаётининг мураккаблашуви, техноген, экологик, психологик, сиёсий ва ҳарбий характердаги саломатликка акс таъсир кўрсатувчи омиллар ортгани сари СТТнинг долзарблиги ҳам ортиб  боради.

СТТга бошқача қараш ҳам бор:”СТТ бу ахлоқий-диний пойдеворга ва миллий анъаналарга таянган инсоннинг онгли хатти-ҳаракатидир (барчасида мўътадилликка эришиш, меъёрида ҳаракатланиш, чиниқиш, тўғри овқатланиш, оқилона турмуш кечириш ва зарарли одатлардан воз кечиш).

СТТ элементлари

СТТ бу жамоат ҳаётида, оилада, бўш вақтда, меҳнатда фаол бўлишдир.

Тор биологик маънода гап инсоннинг физиологик мослашув имкониятларига ташқи муҳитнинг таъсири ва бундан ички муҳит ҳолати ўзгариши ҳақида кетяпти. Бу ҳақда ёзадиган муаллифлар СТТнинг кплаб ташкил этувчиларини санашади, аммо асосийлари қуйидагилардир:

•       Болаликдан соғлом одатларни шакллантириб бориш

•       Атроф муҳит: хавфсиз ва яшашга қулай бўлиши, ўраб турган нарса-буюмларнинг таъсири ҳақда билиш

•       Ўз-ўзини заҳарловчи қонуний (ичкилик, тамаки чекиш) ва ноқонуний зарарли одатларсиз яшаш

•       Овқатланиш: мўътадил, жисмоний имкониятларига мос бўлиши, ейдиган озуқалари сифати ҳақида билиш

•       Жисмоний фаол ҳаёт кечириш, ёшни ҳисобга олган ҳолда гимнастика, жисмоний машқлар қилиш

•       Организм гигиенаси: шахсий гигиена талабларига риоя қилиш, биринчи ёрдам кўрсатишни билиш, чиниқиш, тобланиш

Инсоннинг физиологик ҳолатига унинг руҳий эмоционал ҳолати  катта таъсир кўрсатади. Шу сабабдан айрим муаллифлар СТТнинг қўшимча қуйидаги аспектларини ҳам санашади:

•       Эмоционал кайфият: психогигиена, мураккаб вазиятларда эмоцияларини бошқара олиш

•       Интеллектуал кайфият: янги вазиятларда оптимал фаолият кўрсатиш учун одамни таниш ва янги ахборотлардан фойдаланиш қобилияти.

•       Маънавий кайфият: ҳаётий конструктив мақсад қўйиш ва унга интилиш қобилияти, некбинлик.

Саломатликни мустаҳкамловчи соғлом ҳаёт тарзини шакллантириш уч даражада амалга оширилади:

•       Ижтимоий: оммавий ахборот воситаларида тарғиб қилиш, маърифий, ахборий ишлар;

•       Инфраструктуравий: ҳаёт фаолияти доирасидаги аниқ шарт шароитлар (бўш вақт мавжудлиги, моддий воситалар), профилактик (спорт) тадбирлар, экологик назорат;

•       Шахсий: маиший тартибни стандартлаштириш, инсоннинг муҳим ориентациялари тизими

Соғлом турмуш тарзига оид 10 маслаҳат

Халқаро врачлар, парҳезшунослар ва руҳиятшунослар соғлом ҳаёт тарзига амал қилиш учун 10 маслаҳат тузишган. Уларга риоя қилиб ҳаётимизни узайтирамиз ва ширин умр кечирамиз

1-      маслаҳат. Кроссвордлар ечиб, чет тилини ўрганиб, мияда ҳисоб китоблар бажариб миямизни машқ қилдирамиз. Шундай қилиб ақлий қобилиятларимиздаги қариш деградацияси сустлашади. Юрак фаоллашади, қон ва модда айланиши тезлашади.

2-      маслаҳат. Соғлом турмуш тарзининг муҳим элементи – иш. Ўзингизга муносиб иш топинг ва у сизга шодлик бағишласин. Бу сизни ёшартиради.

3-      Маслаҳат. Овқатни кўп истеъмол қилишдан сақланинг. Одатдаги 2500 калория ўрнига 1500 калория етади. Бундан тана ҳужайралари енгил тортади. Шу билан бирга жуда кам ейиш ҳам бўлмайди.

4-      Маслаҳат. Меню ёшга мос бўлиши керак. Жигар ва ёнғоқ 30 ёшли аёлларга ажин тушиши олдини олади.

5-     Маслаҳат. Барчаси ҳақида фикрга эга бўлинг. Онгли тарзда яшасангиз депрессияга камроқ бериласиз.

6-      Маслаҳат. Ёшликни сақлаб қолишга муҳаббат ва майинлик ёрдамлашади, шунинг учун уйланиш (турмушга чиқиш керак). Иммун тизими мустаҳкамланиши организмдан бахт гормонини (эндорфин) ажратиб чиқаради.

7-      Маслаҳат. Салқин хонада ухлаган маъқул (17-18 даража ҳароратда), бу ёшликни сақлашга кўмаклашади. Атроф муҳит ҳарорати организмдаги моддалар алмашинувига таъсир кўрсатади.

8-      Маслаҳат. Ҳаракатчан бўлинг. Ҳаттоки кунда 8 дақиқа спорт билан шуғулланиш ҳам умрни узайтиради.

9-      Маслаҳат. Ўзингизни сийлаб ҳам туринг. Соғлом ҳаёт тарзига мувофиқ қатъий тартибга риоя этиш билан бирга, баъзида ширинлик ҳам еб туриш керак.

10-    Маслаҳат. Ўзингизни ёмон кўрманг. Турли касалликларга, ҳатто хавфли ўсмаларга мойил одамлар доим ўзини сўкиб юрадиган бўлади. Ундан кўра дардини очиб сочгани, баҳслашгани маъқулроқ.