Yetim fan

Fanning yetimi bo`larkanmi?

Shunday fanlar borki, ular ba`zi bir sabablarga ko`ra  “yetim”dek ko`rinib ketadi ko`zimga (aslida sarlavha ham qo`shtirnoqqa olishim kerak edi). Uzoqqa bormay, maktab o`qituvchilari mutaxassisliklarini kuzatib mana shunday ba`zi chigalliklarni misol keltirib o`tmoqchiman.

Bundan bir necha yil oldin maktab internatda IBA (Iqtisodiy bilim asoslari) fanidan dars beruvchi o`qituvchimiz boshqa maktabga o`tganligi munosabati bilan, maslahatlashib ushbu fanni matematika fani o`qituvchisiga, menga topshirishga qaror qilishdi.

Iqtisodiy bilim asoslari fanida xullas qanday mavzular borligini shu vaqtgacha qiziqib ko'rmagan edim. osha kuniyoq ish reja va darsliklarni titkilab darsga tayyorgarlik korishga tushdim. xuddi oquvchidek o'zim uchun mutlaqo yangi fanni qisqa fursat ichida o'rganish va organganda ham orgatadigan darajada organish mas`uliyati juda ogir ekan. eng yomoni menda biror ustoz yoq va men hamma tug'ilgan saavollarga ozim javob topishga majbur edim. Ushbu fanni o`zlashtirar ekanman, ajoyib voqe`liklar miyamdan o`taverdi, ya`ni ushbu fan tamomila matematika fani o'qituvchisi otishi uchun chiqarilgandek edi. 8-9-sinf  IBA fani masalalari butunlay matematik misol masalalar edi. Ushbu masalalarni o`rgatish menga hech ham qiyinchiik tug`dirmadi. Qaytaga, bu fanga qiziqib ketdim. Dars o`tish bilan birga o`quvchilarni Bilimlar bellashuvi (B.B.)va fan olimpiadasiga ham tayyorlab bordim. Natija esa ko`p kuttirmadi, o`sha yiliyoq B.B.ning tuman bosqichidan ham chiqolarmikanmiz degan xavotirda qattiq tayyorlagan o`quvchim tumanda 1-o`rinni egallab, viloyat bosqichida 3-o`rinni egalladi. 9-sinflar o`rtasida olimpiadada esa o`quvchim tumanda 1-o`rinni olgan bo`lsa-da viloyatda sovrinli o`rinni ola olmadi. Viloyat Olimpiadasida tushgan masalalarni ko`rib chiqar ekanman, ushbu masalalarni yechish formulalarini maktab darsligi tugul, kollej dasturidan ham topa olmadim. “Bollarda ayb yo`q” deb o`zimni koyidim, men matematikman, ushbu fan uchun nomutaxassisman, qaydan ham boynimga oldim deb kuyundim. IBA darsligi muallifi ustoz Bahodir Haydarovning telefonini topib, u kishiga vaziyatni tushuntirib, Olimpiada maslalariga doir maslahat oldim. E`mailimga ushbu yonalish bo`yicha masalalar to`plamlari jo`natib yuborishdi. Keying yil ham tayyorgarlikni kuchaytirdik.

Masalaning bir jihatiga e`tibor qaratmoqchiman. Odatda IBA fanini maktablarda geografiya fani o`qituvchilari o`tishadi. Pedagogika institute va Universitetida iqtisodiy geografiya yo`nalishi mavjud bo`lib, ushbu fandan kadrlar tayyorlaydi. Men shu sababli tushunmagan masalalarimni ushbu yo`nalishni bitirgan o`qituvchilardan so`ramoqchi bo`lib o`zimizning hamd boshqa tumandagi o`ituvchilar bilan suhbatlashdim. Ma`lum bo`lishicha ushbu o`qituvchilar (hatto yosh bitiruvchilar ham) institutda ushbu kabi masalalarni o`rgatmaganligi tufayli mendan battar qiynalar ekan. Ushbu  o`qituvchilar matematik masalalarni yechishni bilmasligi tufayli qiyinchiligi yanada ortar ekan. tuman B.B. va fanlar Olimpiadasining tuman bosqichida qatnashuvchi o`quvchilarning o`ta past natijalarini ko`rib, ushbu o`quvchilarni va xatto uning o`qituvchisini ham mutlaqo ayblay olmadim. Bilasizmi ayb kimda deb aytish mumkin?

Ayb Oliy ta`lim tizimida mutaxassislikka taqsimlash jarayonida puxta o`ylanmaganlikda!

Axir nega butunlay matematik masalalar bilan ishlovchi butun boshli fanni matematika yo`nalishiga emas, geografiya yo`nalishga qo`shib berishgan? Geografiya o`qituvchisi qanday qilib matematik misol va masalalarni o`quvchilarga tushuntirib berishi kerak?

Iqtisodiy masalalar geografiyaga xos maslalalar bo`lsa? unda nega Oliy ta`lim tizimining “Iqtisod” yo`nalishlariga matematika fani emas, geografiyadan imtixon olinmaydi, qiziq chigallik, to`g`rimi?

AQShda iqtisod fani boshlang`ich maktablardan boshlab o`qitilishi va o`quvchilar ushbu fanni hayotida kerak bo`luvchi eng asosisiy fan sifatida qarab to maktabni bitirguncha uni fanni nazariya bilan birgalikda amaliy ko`rib o`rganishlari  to`g`risida o`qidim. Bizda esa ushbu fanning o`qitilishi yuqoridagi chigalik tufayli, afsuski, maktablarda iqtisod fani obro` e`tibori va tabiiyki bilim samarasi ham juda past.

Men bu oradagi kuzatuvlarim natijasida shunday xulosaga keldimki, avvalo Universitet va Pedagogika Institutlarda mutaxassisligini qayta ko`rib chiqib, iqtisodiy bilim asoslari mutaxassisligini geografiya fakultetidan olib matematika fakulteti tasarrufiga o`tkazish lozim deb bildim. Ana shundagina matematika fani oqituvchilari matematik uslublar asosida yechiluvchi iqtisodiy masalalarni o`z kasbiy mutaxassisligidan kelib chiqqan xolda oson yechish yo`llarini tushuntirib bera oladilar. Ana shunda iqtisod yo`nalishiga topshirish uchun matematika nega kerakligini o`quvchilar maktab davridayoq tushunib olar edilar. Shuningdek geografiya fani o`qituvchilari ham ortiqcha bosh qotirib yotmas edilar…

“Nizom bo`yicha ish tutilsin”

Qozilik qiyin ish…

Qozilik qilishni yoqtirmayman.

Lekin Ravshan  Ermatov ham xuddi men kabi qozilik qilmayman, deganda dunyo bunchalar adolatli futbol qozisini ko`rmasmidi…

Shunday kunlar bo`ladiki, siz istaysizmi yo`qmi, o`ziz istamagan ishni qilishga majbur bo`lib qolasiz.

Tabiatan, dadamlarning uqtirganlari bo`yicha menda qozilik ishi murakkabligi, istaysizmi yo`qmi hech yo`q men xaqqoniy qaror qildim, deb o`ylab turganizda ham, bilmagan xolizda zarra misqol bo`lsa ham kimnidir manfaatini buzib qo`yishingiz mumkinligi miyamga singigan va shu tarbiya tufayli men birovlarning xayotiga aloqador qaror chiqarishdan qochaman.

Qozilik qilishni yomon ko`raman…

O`ylab ko`rsam kasbim yuzasidan  men o`zim qochib yurgan aynan qozilik bilan shug`ullanib yurgan ekanman…

O`tgan yili fanlar olimpiadasining viloyat bosqichiga informatika fanidan tuman nomidan hakamlar hay`atiga yozib yuborishibdi. Ana sizga qoziligu, mana sizga qozilik (. Ismim ketib bo`lgan, xazilakam joyga bormayapman, ilgari tuman fanlar olimpiadalariga hakamlikka chaqirishganlarida u yoki bu baxonani qilib bormay qo`yaqolardim, bu safar esa vaziyat boshqa, tuman nomidan “turib berishim” kerak. O`quvchilarni baxolashda xolis tura olamanmi, istamagan xolda o`quvchining xaqqiga xiyonat qilib qo`ysamchi? Axir bu o`quvchilar ularning o`qituvchilari bir, ikki yil shu olimpiadani kutganku, balki o`zimning matematik o`quvchim singari kechalari svet o`chsa fonar yoqib bol`sayam o`qigandir… 

Xullas, qo`lda nizom, yaxshiyamki batafsil yozilgan nizom bor, yozma ishlarni tekshirishga tushdik. Yozma ishlar oxirlab qolganda bir yozma ish chiqdi. Auditoriya raxbari o`sha yozma ishni qoliga olib, mana shuni atay tanib qolgandim, iltimos, alohida ko`rib tekshirsangizlar, deb qoldi.

-Nega?

-Keyin aytaman.

-Hozir aytasiz!

Shubha tushdi hammamizga, go`yoki ushbu yozma ish mana shu ayolga qarashli biror o`quvchinikimikan taniyapti, xayol ketdi xar yoqqa... Chunki odatga ko`ra bizning qo`limizga faqat sifrlangan yozma ishning o`zi beriladi, u kimning bajargan ishi ekanligini tekshirib bo`lgach bilardik. xullas haligi opani aytishga majbur qildik:

“Kompyuter sinfga dastur tuzish uchun o`quvchilarni kirgazib turgandim, bir o`quvchi, ustoz menga o`rtog`im yordam berib turadi, dedi. Xayron bo`lib, bu qanaqasi, yo`q o`ziz kirasiz dedim u bilan kirib olgan o`quvchini chiqarib yuborish uchun ular oldiga bordim, yaxshi e`tibor bermagandim, qarasam, ne ko`z bilan ko`rayki, oldimda ikki qo`li yo`q bola turibdi ko`zlarini jovdiratib!

Nima qilishni bilmay qoldim, mayli yordam beraversin, deb ruxsat berdimda, ularni kuzatdim: yordamchi bola kompyuterni yoqdi, qatnashchini tufli hamda paypoqlarini yechdi, klaviatura va sichqonchani yerga qo`yib berdi. Ishtirokchi bola esa Turbo Pascal dasturiga kirib masala shartiga ko`ra dasturni oyoqlarida terib kiritdi!”

Qozilik qilishni yomon ko`raman…

Ko`nglimiz allanechuk bo`lib ketdi, qo`limizdagi yozma ish qo`lma qo`l bo`la boshladi, yo`q faqat o`qib ko`rishga, azbaroi xayratimiizdan,  tekshirish esa sensola bo`la boshladi, bu yozma ishni hech kim tekshirib ball qoyishga botinmadi… Qo`limizga qizil ruchka olib unga  o`zi bajargan masalalarga qarab nizom bo`yicha baho qo`yishga ham hech qaysi hakam yuragi chidamadi, bu vazifani baribir raisimizga bir nima qilib yukladik, masalalariga necha ball berishni esa odatdagidek hammamiz o`rtada maslahatlashdik.

Olimpiada so`ngida o`quvchilarni to`plab, yozma ishlarni tarqatdik, olgan baxolarini, egallagan o`rinlarini e`lon qildik, e`tirozlar bormi deya so`radik. Mening ko`zim esa o`sha bolani izlamoqda edi. Negadir topolmay turganimda, orqadan, menda tushunmovchilik bor, deb bir o`quvchi o`rnidan turdi. U o`sha bizni qoyil qodirgan hali ko`rmagan bola edi! Yonidagi yordamchisi bilan bizning oldimizga keldi, men negadir, uni mungli, g`amgin tasavvur qilib yurgandim, yo`q, aksincha uning ko`zlarida quvnoqlik, bolalarcha beg`uborlik yarq etib turardi. Gaplari o`tkir, o`zi shaxdam  bola ekan. Yozma ishni ochganimizda o`zi tushunmagan  joyni yelkasini tekkizdirib ko`rsatgandi, ko`zlarimni yumib yubordim, qarashga yuragim dosh bermadi. Lekin uing shaxdamigi, xayotga mag`rur boqishi va eng asosiysi o`zini xaqqini ximoya qilish uchun  kurashayotganligi meni nixoyatda quvontirdi! Ofarin azamat! 

Yigitchaga qilgan xatosini bafurja tushuntirdik, kelajak sari uni ruhlantirdik, maslahatlar berdik. Xursand xolda xayrlashdik…

Qozilik qilish qiyin…

 Anchagacha ushbu o`quvchi xayolimdan ketmadi. Qaniydi shu o`quvchiga viloyatda 1-o`rinni unga matonati uchun bersak, degan fikr miyamni qamrab olgandi. O`zimni o`zim ovutishga ham xarakat qildim, axir biz belgilangan nizom bo`yicha tekshirdikku?

 Yo`q!!! 

Ichki sado tinchlik bermasdi, o`sha sen tekshirgan nizomda xuddi shunday vaziyatda qanday baxolash yozilganmi, yo`q, bizning nazarimizda  go`yoki bu o`quvchi yozma ishiga biz qo`ygan  baxolarimizdan xato topmaydi, chunki biz “nizom” bo`yicha tekshirdikda, lekin ushbu ikki varoq qog`ozda sen duch kelgan vaziyat uchun nima yozilgan, xo`sh, o`sha nizomda  “agar o`quvchi dasturni qo`llarda emas taqdir taqozosi  bilan oyoqlarida yozishga majbur bo`lganda … ball qo`yilsin” deyilganmi, yo`q… 

Ha, afsuski biz nizom bo`yicha ish tutgan edik, , insoniy xis tuyg`ular bo`yicha emas… Nizomdan chiqmadik, insoniylikdan esa, bir nima deyolmayman, shunga majbur edik…

Vijdonim qiynaldi. Hakam bo`lib borganimga ich ichimdan afsuslandim, 

Qozilik qilish qiyin…