Yetim fan

Fanning yetimi bo`larkanmi?

Shunday fanlar borki, ular ba`zi bir sabablarga ko`ra  “yetim”dek ko`rinib ketadi ko`zimga (aslida sarlavha ham qo`shtirnoqqa olishim kerak edi). Uzoqqa bormay, maktab o`qituvchilari mutaxassisliklarini kuzatib mana shunday ba`zi chigalliklarni misol keltirib o`tmoqchiman.

Bundan bir necha yil oldin maktab internatda IBA (Iqtisodiy bilim asoslari) fanidan dars beruvchi o`qituvchimiz boshqa maktabga o`tganligi munosabati bilan, maslahatlashib ushbu fanni matematika fani o`qituvchisiga, menga topshirishga qaror qilishdi.

Iqtisodiy bilim asoslari fanida xullas qanday mavzular borligini shu vaqtgacha qiziqib ko'rmagan edim. osha kuniyoq ish reja va darsliklarni titkilab darsga tayyorgarlik korishga tushdim. xuddi oquvchidek o'zim uchun mutlaqo yangi fanni qisqa fursat ichida o'rganish va organganda ham orgatadigan darajada organish mas`uliyati juda ogir ekan. eng yomoni menda biror ustoz yoq va men hamma tug'ilgan saavollarga ozim javob topishga majbur edim. Ushbu fanni o`zlashtirar ekanman, ajoyib voqe`liklar miyamdan o`taverdi, ya`ni ushbu fan tamomila matematika fani o'qituvchisi otishi uchun chiqarilgandek edi. 8-9-sinf  IBA fani masalalari butunlay matematik misol masalalar edi. Ushbu masalalarni o`rgatish menga hech ham qiyinchiik tug`dirmadi. Qaytaga, bu fanga qiziqib ketdim. Dars o`tish bilan birga o`quvchilarni Bilimlar bellashuvi (B.B.)va fan olimpiadasiga ham tayyorlab bordim. Natija esa ko`p kuttirmadi, o`sha yiliyoq B.B.ning tuman bosqichidan ham chiqolarmikanmiz degan xavotirda qattiq tayyorlagan o`quvchim tumanda 1-o`rinni egallab, viloyat bosqichida 3-o`rinni egalladi. 9-sinflar o`rtasida olimpiadada esa o`quvchim tumanda 1-o`rinni olgan bo`lsa-da viloyatda sovrinli o`rinni ola olmadi. Viloyat Olimpiadasida tushgan masalalarni ko`rib chiqar ekanman, ushbu masalalarni yechish formulalarini maktab darsligi tugul, kollej dasturidan ham topa olmadim. “Bollarda ayb yo`q” deb o`zimni koyidim, men matematikman, ushbu fan uchun nomutaxassisman, qaydan ham boynimga oldim deb kuyundim. IBA darsligi muallifi ustoz Bahodir Haydarovning telefonini topib, u kishiga vaziyatni tushuntirib, Olimpiada maslalariga doir maslahat oldim. E`mailimga ushbu yonalish bo`yicha masalalar to`plamlari jo`natib yuborishdi. Keying yil ham tayyorgarlikni kuchaytirdik.

Masalaning bir jihatiga e`tibor qaratmoqchiman. Odatda IBA fanini maktablarda geografiya fani o`qituvchilari o`tishadi. Pedagogika institute va Universitetida iqtisodiy geografiya yo`nalishi mavjud bo`lib, ushbu fandan kadrlar tayyorlaydi. Men shu sababli tushunmagan masalalarimni ushbu yo`nalishni bitirgan o`qituvchilardan so`ramoqchi bo`lib o`zimizning hamd boshqa tumandagi o`ituvchilar bilan suhbatlashdim. Ma`lum bo`lishicha ushbu o`qituvchilar (hatto yosh bitiruvchilar ham) institutda ushbu kabi masalalarni o`rgatmaganligi tufayli mendan battar qiynalar ekan. Ushbu  o`qituvchilar matematik masalalarni yechishni bilmasligi tufayli qiyinchiligi yanada ortar ekan. tuman B.B. va fanlar Olimpiadasining tuman bosqichida qatnashuvchi o`quvchilarning o`ta past natijalarini ko`rib, ushbu o`quvchilarni va xatto uning o`qituvchisini ham mutlaqo ayblay olmadim. Bilasizmi ayb kimda deb aytish mumkin?

Ayb Oliy ta`lim tizimida mutaxassislikka taqsimlash jarayonida puxta o`ylanmaganlikda!

Axir nega butunlay matematik masalalar bilan ishlovchi butun boshli fanni matematika yo`nalishiga emas, geografiya yo`nalishga qo`shib berishgan? Geografiya o`qituvchisi qanday qilib matematik misol va masalalarni o`quvchilarga tushuntirib berishi kerak?

Iqtisodiy masalalar geografiyaga xos maslalalar bo`lsa? unda nega Oliy ta`lim tizimining “Iqtisod” yo`nalishlariga matematika fani emas, geografiyadan imtixon olinmaydi, qiziq chigallik, to`g`rimi?

AQShda iqtisod fani boshlang`ich maktablardan boshlab o`qitilishi va o`quvchilar ushbu fanni hayotida kerak bo`luvchi eng asosisiy fan sifatida qarab to maktabni bitirguncha uni fanni nazariya bilan birgalikda amaliy ko`rib o`rganishlari  to`g`risida o`qidim. Bizda esa ushbu fanning o`qitilishi yuqoridagi chigalik tufayli, afsuski, maktablarda iqtisod fani obro` e`tibori va tabiiyki bilim samarasi ham juda past.

Men bu oradagi kuzatuvlarim natijasida shunday xulosaga keldimki, avvalo Universitet va Pedagogika Institutlarda mutaxassisligini qayta ko`rib chiqib, iqtisodiy bilim asoslari mutaxassisligini geografiya fakultetidan olib matematika fakulteti tasarrufiga o`tkazish lozim deb bildim. Ana shundagina matematika fani oqituvchilari matematik uslublar asosida yechiluvchi iqtisodiy masalalarni o`z kasbiy mutaxassisligidan kelib chiqqan xolda oson yechish yo`llarini tushuntirib bera oladilar. Ana shunda iqtisod yo`nalishiga topshirish uchun matematika nega kerakligini o`quvchilar maktab davridayoq tushunib olar edilar. Shuningdek geografiya fani o`qituvchilari ham ortiqcha bosh qotirib yotmas edilar…