Yetim fan

Fanning yetimi bo`larkanmi?

Shunday fanlar borki, ular ba`zi bir sabablarga ko`ra  “yetim”dek ko`rinib ketadi ko`zimga (aslida sarlavha ham qo`shtirnoqqa olishim kerak edi). Uzoqqa bormay, maktab o`qituvchilari mutaxassisliklarini kuzatib mana shunday ba`zi chigalliklarni misol keltirib o`tmoqchiman.

Bundan bir necha yil oldin maktab internatda IBA (Iqtisodiy bilim asoslari) fanidan dars beruvchi o`qituvchimiz boshqa maktabga o`tganligi munosabati bilan, maslahatlashib ushbu fanni matematika fani o`qituvchisiga, menga topshirishga qaror qilishdi.

Iqtisodiy bilim asoslari fanida xullas qanday mavzular borligini shu vaqtgacha qiziqib ko'rmagan edim. osha kuniyoq ish reja va darsliklarni titkilab darsga tayyorgarlik korishga tushdim. xuddi oquvchidek o'zim uchun mutlaqo yangi fanni qisqa fursat ichida o'rganish va organganda ham orgatadigan darajada organish mas`uliyati juda ogir ekan. eng yomoni menda biror ustoz yoq va men hamma tug'ilgan saavollarga ozim javob topishga majbur edim. Ushbu fanni o`zlashtirar ekanman, ajoyib voqe`liklar miyamdan o`taverdi, ya`ni ushbu fan tamomila matematika fani o'qituvchisi otishi uchun chiqarilgandek edi. 8-9-sinf  IBA fani masalalari butunlay matematik misol masalalar edi. Ushbu masalalarni o`rgatish menga hech ham qiyinchiik tug`dirmadi. Qaytaga, bu fanga qiziqib ketdim. Dars o`tish bilan birga o`quvchilarni Bilimlar bellashuvi (B.B.)va fan olimpiadasiga ham tayyorlab bordim. Natija esa ko`p kuttirmadi, o`sha yiliyoq B.B.ning tuman bosqichidan ham chiqolarmikanmiz degan xavotirda qattiq tayyorlagan o`quvchim tumanda 1-o`rinni egallab, viloyat bosqichida 3-o`rinni egalladi. 9-sinflar o`rtasida olimpiadada esa o`quvchim tumanda 1-o`rinni olgan bo`lsa-da viloyatda sovrinli o`rinni ola olmadi. Viloyat Olimpiadasida tushgan masalalarni ko`rib chiqar ekanman, ushbu masalalarni yechish formulalarini maktab darsligi tugul, kollej dasturidan ham topa olmadim. “Bollarda ayb yo`q” deb o`zimni koyidim, men matematikman, ushbu fan uchun nomutaxassisman, qaydan ham boynimga oldim deb kuyundim. IBA darsligi muallifi ustoz Bahodir Haydarovning telefonini topib, u kishiga vaziyatni tushuntirib, Olimpiada maslalariga doir maslahat oldim. E`mailimga ushbu yonalish bo`yicha masalalar to`plamlari jo`natib yuborishdi. Keying yil ham tayyorgarlikni kuchaytirdik.

Masalaning bir jihatiga e`tibor qaratmoqchiman. Odatda IBA fanini maktablarda geografiya fani o`qituvchilari o`tishadi. Pedagogika institute va Universitetida iqtisodiy geografiya yo`nalishi mavjud bo`lib, ushbu fandan kadrlar tayyorlaydi. Men shu sababli tushunmagan masalalarimni ushbu yo`nalishni bitirgan o`qituvchilardan so`ramoqchi bo`lib o`zimizning hamd boshqa tumandagi o`ituvchilar bilan suhbatlashdim. Ma`lum bo`lishicha ushbu o`qituvchilar (hatto yosh bitiruvchilar ham) institutda ushbu kabi masalalarni o`rgatmaganligi tufayli mendan battar qiynalar ekan. Ushbu  o`qituvchilar matematik masalalarni yechishni bilmasligi tufayli qiyinchiligi yanada ortar ekan. tuman B.B. va fanlar Olimpiadasining tuman bosqichida qatnashuvchi o`quvchilarning o`ta past natijalarini ko`rib, ushbu o`quvchilarni va xatto uning o`qituvchisini ham mutlaqo ayblay olmadim. Bilasizmi ayb kimda deb aytish mumkin?

Ayb Oliy ta`lim tizimida mutaxassislikka taqsimlash jarayonida puxta o`ylanmaganlikda!

Axir nega butunlay matematik masalalar bilan ishlovchi butun boshli fanni matematika yo`nalishiga emas, geografiya yo`nalishga qo`shib berishgan? Geografiya o`qituvchisi qanday qilib matematik misol va masalalarni o`quvchilarga tushuntirib berishi kerak?

Iqtisodiy masalalar geografiyaga xos maslalalar bo`lsa? unda nega Oliy ta`lim tizimining “Iqtisod” yo`nalishlariga matematika fani emas, geografiyadan imtixon olinmaydi, qiziq chigallik, to`g`rimi?

AQShda iqtisod fani boshlang`ich maktablardan boshlab o`qitilishi va o`quvchilar ushbu fanni hayotida kerak bo`luvchi eng asosisiy fan sifatida qarab to maktabni bitirguncha uni fanni nazariya bilan birgalikda amaliy ko`rib o`rganishlari  to`g`risida o`qidim. Bizda esa ushbu fanning o`qitilishi yuqoridagi chigalik tufayli, afsuski, maktablarda iqtisod fani obro` e`tibori va tabiiyki bilim samarasi ham juda past.

Men bu oradagi kuzatuvlarim natijasida shunday xulosaga keldimki, avvalo Universitet va Pedagogika Institutlarda mutaxassisligini qayta ko`rib chiqib, iqtisodiy bilim asoslari mutaxassisligini geografiya fakultetidan olib matematika fakulteti tasarrufiga o`tkazish lozim deb bildim. Ana shundagina matematika fani oqituvchilari matematik uslublar asosida yechiluvchi iqtisodiy masalalarni o`z kasbiy mutaxassisligidan kelib chiqqan xolda oson yechish yo`llarini tushuntirib bera oladilar. Ana shunda iqtisod yo`nalishiga topshirish uchun matematika nega kerakligini o`quvchilar maktab davridayoq tushunib olar edilar. Shuningdek geografiya fani o`qituvchilari ham ortiqcha bosh qotirib yotmas edilar…

“Nizom bo`yicha ish tutilsin”

Qozilik qiyin ish…

Qozilik qilishni yoqtirmayman.

Lekin Ravshan  Ermatov ham xuddi men kabi qozilik qilmayman, deganda dunyo bunchalar adolatli futbol qozisini ko`rmasmidi…

Shunday kunlar bo`ladiki, siz istaysizmi yo`qmi, o`ziz istamagan ishni qilishga majbur bo`lib qolasiz.

Tabiatan, dadamlarning uqtirganlari bo`yicha menda qozilik ishi murakkabligi, istaysizmi yo`qmi hech yo`q men xaqqoniy qaror qildim, deb o`ylab turganizda ham, bilmagan xolizda zarra misqol bo`lsa ham kimnidir manfaatini buzib qo`yishingiz mumkinligi miyamga singigan va shu tarbiya tufayli men birovlarning xayotiga aloqador qaror chiqarishdan qochaman.

Qozilik qilishni yomon ko`raman…

O`ylab ko`rsam kasbim yuzasidan  men o`zim qochib yurgan aynan qozilik bilan shug`ullanib yurgan ekanman…

O`tgan yili fanlar olimpiadasining viloyat bosqichiga informatika fanidan tuman nomidan hakamlar hay`atiga yozib yuborishibdi. Ana sizga qoziligu, mana sizga qozilik (. Ismim ketib bo`lgan, xazilakam joyga bormayapman, ilgari tuman fanlar olimpiadalariga hakamlikka chaqirishganlarida u yoki bu baxonani qilib bormay qo`yaqolardim, bu safar esa vaziyat boshqa, tuman nomidan “turib berishim” kerak. O`quvchilarni baxolashda xolis tura olamanmi, istamagan xolda o`quvchining xaqqiga xiyonat qilib qo`ysamchi? Axir bu o`quvchilar ularning o`qituvchilari bir, ikki yil shu olimpiadani kutganku, balki o`zimning matematik o`quvchim singari kechalari svet o`chsa fonar yoqib bol`sayam o`qigandir… 

Xullas, qo`lda nizom, yaxshiyamki batafsil yozilgan nizom bor, yozma ishlarni tekshirishga tushdik. Yozma ishlar oxirlab qolganda bir yozma ish chiqdi. Auditoriya raxbari o`sha yozma ishni qoliga olib, mana shuni atay tanib qolgandim, iltimos, alohida ko`rib tekshirsangizlar, deb qoldi.

-Nega?

-Keyin aytaman.

-Hozir aytasiz!

Shubha tushdi hammamizga, go`yoki ushbu yozma ish mana shu ayolga qarashli biror o`quvchinikimikan taniyapti, xayol ketdi xar yoqqa... Chunki odatga ko`ra bizning qo`limizga faqat sifrlangan yozma ishning o`zi beriladi, u kimning bajargan ishi ekanligini tekshirib bo`lgach bilardik. xullas haligi opani aytishga majbur qildik:

“Kompyuter sinfga dastur tuzish uchun o`quvchilarni kirgazib turgandim, bir o`quvchi, ustoz menga o`rtog`im yordam berib turadi, dedi. Xayron bo`lib, bu qanaqasi, yo`q o`ziz kirasiz dedim u bilan kirib olgan o`quvchini chiqarib yuborish uchun ular oldiga bordim, yaxshi e`tibor bermagandim, qarasam, ne ko`z bilan ko`rayki, oldimda ikki qo`li yo`q bola turibdi ko`zlarini jovdiratib!

Nima qilishni bilmay qoldim, mayli yordam beraversin, deb ruxsat berdimda, ularni kuzatdim: yordamchi bola kompyuterni yoqdi, qatnashchini tufli hamda paypoqlarini yechdi, klaviatura va sichqonchani yerga qo`yib berdi. Ishtirokchi bola esa Turbo Pascal dasturiga kirib masala shartiga ko`ra dasturni oyoqlarida terib kiritdi!”

Qozilik qilishni yomon ko`raman…

Ko`nglimiz allanechuk bo`lib ketdi, qo`limizdagi yozma ish qo`lma qo`l bo`la boshladi, yo`q faqat o`qib ko`rishga, azbaroi xayratimiizdan,  tekshirish esa sensola bo`la boshladi, bu yozma ishni hech kim tekshirib ball qoyishga botinmadi… Qo`limizga qizil ruchka olib unga  o`zi bajargan masalalarga qarab nizom bo`yicha baho qo`yishga ham hech qaysi hakam yuragi chidamadi, bu vazifani baribir raisimizga bir nima qilib yukladik, masalalariga necha ball berishni esa odatdagidek hammamiz o`rtada maslahatlashdik.

Olimpiada so`ngida o`quvchilarni to`plab, yozma ishlarni tarqatdik, olgan baxolarini, egallagan o`rinlarini e`lon qildik, e`tirozlar bormi deya so`radik. Mening ko`zim esa o`sha bolani izlamoqda edi. Negadir topolmay turganimda, orqadan, menda tushunmovchilik bor, deb bir o`quvchi o`rnidan turdi. U o`sha bizni qoyil qodirgan hali ko`rmagan bola edi! Yonidagi yordamchisi bilan bizning oldimizga keldi, men negadir, uni mungli, g`amgin tasavvur qilib yurgandim, yo`q, aksincha uning ko`zlarida quvnoqlik, bolalarcha beg`uborlik yarq etib turardi. Gaplari o`tkir, o`zi shaxdam  bola ekan. Yozma ishni ochganimizda o`zi tushunmagan  joyni yelkasini tekkizdirib ko`rsatgandi, ko`zlarimni yumib yubordim, qarashga yuragim dosh bermadi. Lekin uing shaxdamigi, xayotga mag`rur boqishi va eng asosiysi o`zini xaqqini ximoya qilish uchun  kurashayotganligi meni nixoyatda quvontirdi! Ofarin azamat! 

Yigitchaga qilgan xatosini bafurja tushuntirdik, kelajak sari uni ruhlantirdik, maslahatlar berdik. Xursand xolda xayrlashdik…

Qozilik qilish qiyin…

 Anchagacha ushbu o`quvchi xayolimdan ketmadi. Qaniydi shu o`quvchiga viloyatda 1-o`rinni unga matonati uchun bersak, degan fikr miyamni qamrab olgandi. O`zimni o`zim ovutishga ham xarakat qildim, axir biz belgilangan nizom bo`yicha tekshirdikku?

 Yo`q!!! 

Ichki sado tinchlik bermasdi, o`sha sen tekshirgan nizomda xuddi shunday vaziyatda qanday baxolash yozilganmi, yo`q, bizning nazarimizda  go`yoki bu o`quvchi yozma ishiga biz qo`ygan  baxolarimizdan xato topmaydi, chunki biz “nizom” bo`yicha tekshirdikda, lekin ushbu ikki varoq qog`ozda sen duch kelgan vaziyat uchun nima yozilgan, xo`sh, o`sha nizomda  “agar o`quvchi dasturni qo`llarda emas taqdir taqozosi  bilan oyoqlarida yozishga majbur bo`lganda … ball qo`yilsin” deyilganmi, yo`q… 

Ha, afsuski biz nizom bo`yicha ish tutgan edik, , insoniy xis tuyg`ular bo`yicha emas… Nizomdan chiqmadik, insoniylikdan esa, bir nima deyolmayman, shunga majbur edik…

Vijdonim qiynaldi. Hakam bo`lib borganimga ich ichimdan afsuslandim, 

Qozilik qilish qiyin…

“Yil o`qituvchisi” ko`rik-tanlovi haqida fikrlarim

Maktab o`qituvchilari o`rtasida o`tkaziladigan “Yilning eng yaxshi fan o`qituvchisi” k`orik tanlovi odatda “Yil o`qituvchisi” nomi ostida har yili hamma fanlar boyicha o`tkazilib borilar edi. 4 yildan buyon esa bu tanlov fanlarni ikki guruhga  bo`lgan xolda (aniq va ijtimoiy yo`nalishlar) navbatma navbat yil ora o`tkazilish yo`lga qo`yildi.

Bu qaror har bir fan golibligi qadrini yanada qimmatli qildi desa bo`ladi.

Men ushbu tanlovning shartlari xaqida fikrimni o`rtoqlashishni lozim topdim.

Ta`lim tizimida keng islohotlar ro`y berayotganini ko`rmoqdamiz. Uzluksiz ta`limning joriy etilishi ulkan islohot samarasi deyish mumkin. Ushbu ta`lim tizimida hal qiluvchi kuch, bu o`qituvchilardir.

Zamonaviy o`qituvchi, ideal o`qituvchining namunaviy sifatlari, ko`rinishi targ`ib qilinmoqda.

O`qituvchilarni bir biri bilan taqqoslash yoki ilg`or o`qituvchini taqdirlab, uning ish tajribasini boshqalarga namuna sifatida ko`rsatishni maqsad qilgan ushbu “Yilning eng yaxshi fan o`qituvchisi” ko`rik tanlovi nizomlari bilan tanishsangiz, baholash nizomlari hali bir namunali shaklga tushmaganlgiga guvoh bo`lasiz.

Men o`tgan o`quv yili (2014-2015 o`.y.) ushbu tanlovda qatnashib, uning nizomlari juda ko`p o`zgartirishlar kiritilishi zarurligiga ishonch xosil qildim. Tanlov ishtirokchilari bilan o`tkazilgan suhbatlarda ham bunga amin bo`ldim.

O`tkazilgan tanlov nizomlari quyidagicha edi:

Ishtirokchi o`z maktabining ixtiyoriy sinfida videotasmaga 15 minutlik namunaviy (!) dars o`tishi kerak.

Ushbu shart xaqida fikrlarim:

45 minutlik darsni harchand urinsangiz ham 15 minutga sig`dirish katta muammo.

Ushbu 15 minut ichida salomlashishdan tortib, darsda har bir beradigan yangiliklarizu uy vazifa berib, xayrlashishizga qadar sig`dirishingiz uchun sizga bitta professional video-operator, bir-ikki yordamchi maslahatchi-hamkasbingiz har bir minutini hisob kitob qilib borishi kerak bo`ladi.

Siz esa (oddiy o`qituvchisiz) kino aktyordek, har bir gapingizni kamera qarshiida o`ylab gapirib, kamerachining “stop, boshqatdan” so`zidan keyin hozir tushuntirgan mavzungizni yana boshqatdan ifodali gapirishga majbur bo`lasiz, bu urinishda asablaringiz shunchalar taranglashadiki, beixtiyor aktyor zotiga rahmingiz kelib ketadi.

Unutmang, siz kamera qarshisida ozingiz emassiz, 30 ta o`quvchi sizga ko`z tikib, xuddi sizdek zerikib o`tiribdi…

15 minutlik dars uchun 2-3 soatlab ovora bo`lib kadr tayyorlagach esa siz(lar)ni montaj ham kutib turibdi…

Bu masalaning texnik tomoni bo`lsa edi mo`liyaviy tarafini aytib o`tsam. Bizda, o`tgan yili mana shu 15 minutlik syomka uchun oddiy operatorlar 100-120 mingdan xizmat xaqi olishdi, bu esa oqituvchining cho`ntagiga anchagina yuk tushmoqda.

A.K.T (Axborot kommunikatsiya texnologiyalari). Kompyuterda dars ishlanma va slayd yaratish.

A.K.Tdan foydalanishar bir o`qituvchi bilishi talab qilinishi o`rinli. Zamonaviy o`qituvchi A.K.T.ni biluvchi o`z o`quvchilaridan ko`ra yaxshi bilishi uning yutug`i. lekin hali kompyuter texnikasidan foydalanishga uquvi yo`q o`rta va katta yo`shli o`qituvchilarimiz ham bor, bunga turli sabablar bo`lishi mumkin, balki moddiy imkoniyat, balki harchand urinsa ham o`rgana olmaganligi… lekin shu o`qituvchilar orasida o`z kasbining yuksak ustalari ham borki, ular butun umr kompyuterda dars ishanma yozmagan taqdirda ham o`sha mavzuni o`quvchilarga tushuntirish uslublari orqali yuzlab o`qituvchilarga o`rnak bo`la oladi…

Talim jarayoniga qo`shadigan hissasi haqida 7 minutlik prezentatsiya tayyorlab borish va uni hakamlarga so`zlab berish.

Bunda o`qituvchi hohlagan dasturda taqdimot tayyorlashi talab etiladi.

Ushbu shartda ham o`qituvchining AKT texnologiyasi yuksak darajada kuchliligi birinchi o`ringa chiqadi va biz yuqorida aytib o`tgan ba`zi tajribali o`qituvchilarga ancha qiyinchilik tug`diradi, ular oldida ikkita yo`l bor,  u ham bo`lsa bu taqdimotni boshqa birovlarga tayyorlatib, hakamlar oldiga olib borish  yoki umuman tanlovga qatnashmay qo`ya qolish…

Avvalgi uch shartdan yuqori ball olgan o`qituvchi nixoyat  o`qituvchi uchun notanish bo`lgan  sinfda dars o`tishga ruxsat beriladi va hakamlar tomonidan darsi tahlil qilinadi.

Ko`rib turibsizki, o`qituvchining pedagogik mahoratiga baho beruvchi eng asosiy element xisoblanuvchi dars o`tish uslubini namoyish qilish sharti taasufki, eng oxirgi shart sifatida qaralmoqda…

Bu shartga yetib kelolmagan tajribali, kasbiy faoliyati davomida minglab shogirdlarni yetishtirgan, fan olimpiadalarida shogirdlari sharafli o`rinlarni egallagan o`qituvchi kamera qarshisida artistlik qila olmadi, u butun umr dars ishlanmani qo`lda yozgan, bundan keyin ham qo`lda yozadi, unga kompyuterni oldida o`tirgizib o`rgatmoqchi bo`lsangiz ko`zi tinadi, xullas u avvalgi bosqichlardan o`ta olmadi, “darsga qo`yilmadi”…

Taqdimot tugul dars ishlanmani “Microsoft Word”da yozishga ham unamaydigan 20-25 yillik pedagogik tajribaga ega ustoz Oliy o`quv yurtini bitirib kelganiga 3 yil bo`lgan, kompyuterda ishlashni biluvchi, ammo o`z fanini puxt bilmaydigan tajribasiz o`qituvchidan faqatgina “YIlning eng yaxshi kompyuter bilimdoni” tanlovida ortda qolsa adolatli bo`ladi, “Yilning eng yaxshi fan o`qituvchisi”da emas”!

Pedagoglar ichidan eng bilimli, ilg`orlarining dars otish uslublarini, tajribalarini boshqalarga ommalashtirish maqsad ekan, ushbu tanlov Nizomiga bir qancha o`zgartirishlar kiritish kerak

Men quyida o`z  takliflarimni berib o`tmoqchiman:

Birinchidan, tanlovning dastlabki sharti sifatida pedagoglarga o`z fanlari yuzasidan testlar, yozma ishlar, insho vahakazolar berib sinov o`tkazish darkor.

E`tibor bergan bo`lsangiz, hozirgi Nizomda o`z fanidan o`qituvchining bilimini tekshiradigan hech qanday shart yo`q. o`z fanidan yaxshi bilimga ega bo`lmagan o`qituvchi qanday qilb eng yaxshi o`qituvchi bo`lishi mumkin, qiziq.

Ikkinchi shart sifatidayoq birinchi shartdan yuqori ball olib saralangan o`qituvchilar biror bir sinfda dars o`tish ga ruxsat berilishi lozim. Mana shu dars o`tish uslubi o`qituvchining qanday malakaga ega ekanligini ko`rsatib bera oladi.

Eng asosiy shart sifatida men shu shartlarni ko`rdim. Agar yana shartlar lozim bo`lsa, unda avvalgi bosqichlarda eng yuqori ball to`plagan g`oliblikka da`vogarlar o`rtasida dars ishlanmani yozish sharti qo`yisa maqsadga muvofiq. Albatta, dars ishlanma yozishni ham san`at darajasiga olib chiqqan mohir pedagoglar ham bor. Lekin bunda ushbu dars ishlanma yozishga qat`iy talab qoyaslik lozim, qo`lda yoki kompyuterda yozish borasida…

Tanlov shartlari qanchalar puxta o`ylab tuzilgan bo`lsa, unda qatnashshni istab, g`oliblikni da`vo qiluvchilar ham shunchalar qiziqish bilan qaraydi, aks xolda rahbariyatning buyrug`i tufayli nomiga qatnashib qo`yish bilan cheklanishadi…

Соғлом турмуш тарзи

Соғлом турмуш тарзи (СТТ) бу муайян одамнинг касалликлардан сақланиш ва саломатлигини мустаҳкамлаш йўлида кечирадиган турмуш тарзидир. СТТ ҳаёт фаолияти тамойили бўлиб, тўғри овқатланиш, жисмоний тайёргарлик, кайфият, зарарли одатлардан тийилиш ёрдамида саломатлигини яхшилашга йўналтирилади.

Фалсафий-ижтимоий йўналиш вакиллари (П. А. Виноградов, Б. С. Ерасов, О. А. Мильштейн, В. А. Пономарчук, В. И. Столяров ва бошқалар.) СТТни оламшумул ижтимоий аспект, жамият турмушининг таркибий қисми сифатида кўрадилар.

Психологик-педагогик йўналиш вакиллари (Г. П. Аксёнов, В. К. Бальсевич, М. Я. Виленский, Р. Дитлс, И. О. Мартынюк, Л. С. Кобелянская ва бошқалар) СТТни инсон руҳиятини англаш, мотивация нуқтаи назаридан тадқиқ қиладилар. Бошқа нуқтаи назар ҳам бор (масалан, тиббий-биологик) аммо улар орасида қатъий чегара йўқ ва барчаси бир масалага – индивид саломатлигини мустаҳкамлашга қаратилган.

СТТ инсоннинг ҳар тарафлама ривожланиши, узоқ умр кўриши, ижтимоий вазифаларини тўла  бажариши шартидир.

Инсон организмига нагрузка тушгани, жамият ҳаётининг мураккаблашуви, техноген, экологик, психологик, сиёсий ва ҳарбий характердаги саломатликка акс таъсир кўрсатувчи омиллар ортгани сари СТТнинг долзарблиги ҳам ортиб  боради.

СТТга бошқача қараш ҳам бор:”СТТ бу ахлоқий-диний пойдеворга ва миллий анъаналарга таянган инсоннинг онгли хатти-ҳаракатидир (барчасида мўътадилликка эришиш, меъёрида ҳаракатланиш, чиниқиш, тўғри овқатланиш, оқилона турмуш кечириш ва зарарли одатлардан воз кечиш).

СТТ элементлари

СТТ бу жамоат ҳаётида, оилада, бўш вақтда, меҳнатда фаол бўлишдир.

Тор биологик маънода гап инсоннинг физиологик мослашув имкониятларига ташқи муҳитнинг таъсири ва бундан ички муҳит ҳолати ўзгариши ҳақида кетяпти. Бу ҳақда ёзадиган муаллифлар СТТнинг кплаб ташкил этувчиларини санашади, аммо асосийлари қуйидагилардир:

•       Болаликдан соғлом одатларни шакллантириб бориш

•       Атроф муҳит: хавфсиз ва яшашга қулай бўлиши, ўраб турган нарса-буюмларнинг таъсири ҳақда билиш

•       Ўз-ўзини заҳарловчи қонуний (ичкилик, тамаки чекиш) ва ноқонуний зарарли одатларсиз яшаш

•       Овқатланиш: мўътадил, жисмоний имкониятларига мос бўлиши, ейдиган озуқалари сифати ҳақида билиш

•       Жисмоний фаол ҳаёт кечириш, ёшни ҳисобга олган ҳолда гимнастика, жисмоний машқлар қилиш

•       Организм гигиенаси: шахсий гигиена талабларига риоя қилиш, биринчи ёрдам кўрсатишни билиш, чиниқиш, тобланиш

Инсоннинг физиологик ҳолатига унинг руҳий эмоционал ҳолати  катта таъсир кўрсатади. Шу сабабдан айрим муаллифлар СТТнинг қўшимча қуйидаги аспектларини ҳам санашади:

•       Эмоционал кайфият: психогигиена, мураккаб вазиятларда эмоцияларини бошқара олиш

•       Интеллектуал кайфият: янги вазиятларда оптимал фаолият кўрсатиш учун одамни таниш ва янги ахборотлардан фойдаланиш қобилияти.

•       Маънавий кайфият: ҳаётий конструктив мақсад қўйиш ва унга интилиш қобилияти, некбинлик.

Саломатликни мустаҳкамловчи соғлом ҳаёт тарзини шакллантириш уч даражада амалга оширилади:

•       Ижтимоий: оммавий ахборот воситаларида тарғиб қилиш, маърифий, ахборий ишлар;

•       Инфраструктуравий: ҳаёт фаолияти доирасидаги аниқ шарт шароитлар (бўш вақт мавжудлиги, моддий воситалар), профилактик (спорт) тадбирлар, экологик назорат;

•       Шахсий: маиший тартибни стандартлаштириш, инсоннинг муҳим ориентациялари тизими

Соғлом турмуш тарзига оид 10 маслаҳат

Халқаро врачлар, парҳезшунослар ва руҳиятшунослар соғлом ҳаёт тарзига амал қилиш учун 10 маслаҳат тузишган. Уларга риоя қилиб ҳаётимизни узайтирамиз ва ширин умр кечирамиз

1-      маслаҳат. Кроссвордлар ечиб, чет тилини ўрганиб, мияда ҳисоб китоблар бажариб миямизни машқ қилдирамиз. Шундай қилиб ақлий қобилиятларимиздаги қариш деградацияси сустлашади. Юрак фаоллашади, қон ва модда айланиши тезлашади.

2-      маслаҳат. Соғлом турмуш тарзининг муҳим элементи – иш. Ўзингизга муносиб иш топинг ва у сизга шодлик бағишласин. Бу сизни ёшартиради.

3-      Маслаҳат. Овқатни кўп истеъмол қилишдан сақланинг. Одатдаги 2500 калория ўрнига 1500 калория етади. Бундан тана ҳужайралари енгил тортади. Шу билан бирга жуда кам ейиш ҳам бўлмайди.

4-      Маслаҳат. Меню ёшга мос бўлиши керак. Жигар ва ёнғоқ 30 ёшли аёлларга ажин тушиши олдини олади.

5-     Маслаҳат. Барчаси ҳақида фикрга эга бўлинг. Онгли тарзда яшасангиз депрессияга камроқ бериласиз.

6-      Маслаҳат. Ёшликни сақлаб қолишга муҳаббат ва майинлик ёрдамлашади, шунинг учун уйланиш (турмушга чиқиш керак). Иммун тизими мустаҳкамланиши организмдан бахт гормонини (эндорфин) ажратиб чиқаради.

7-      Маслаҳат. Салқин хонада ухлаган маъқул (17-18 даража ҳароратда), бу ёшликни сақлашга кўмаклашади. Атроф муҳит ҳарорати организмдаги моддалар алмашинувига таъсир кўрсатади.

8-      Маслаҳат. Ҳаракатчан бўлинг. Ҳаттоки кунда 8 дақиқа спорт билан шуғулланиш ҳам умрни узайтиради.

9-      Маслаҳат. Ўзингизни сийлаб ҳам туринг. Соғлом ҳаёт тарзига мувофиқ қатъий тартибга риоя этиш билан бирга, баъзида ширинлик ҳам еб туриш керак.

10-    Маслаҳат. Ўзингизни ёмон кўрманг. Турли касалликларга, ҳатто хавфли ўсмаларга мойил одамлар доим ўзини сўкиб юрадиган бўлади. Ундан кўра дардини очиб сочгани, баҳслашгани маъқулроқ.